Aikido Terimleri Sözlüğü’nün (ATS) Kullanımına ve Japoncaya Dair Notlar

Aikido Terimleri Sözlüğü (ATS) Nasıl Kullanılır?

Aikido Terimleri Sözlüğü’ndeki maddeler 8 kısımdan oluşur. Bu kısımlar şunlardır; terim, kanji, hiragana, açıklama, not, ilgili terim, referans, türeyen terimler. Bu yazı sözlüğün kullanımını kolaylaştırmak üzere kısımları açıklamak ve aikido Japoncası üzerine bazı bilgiler vermek amaçlıdır.

1) Terim
Sözlükte 1 istisna hariç tüm maddebaşı terimler Japoncadır (baduanjin Çincedir, hiragana veya katakana yazımı yoktur). ATS bir terim sözlüğü olduğu için temel amaç terimlerin kanjilerini, hiraganalarını, Türkçe ve İngilizce çevirilerini, açıklamalarını, ilgili oldukları terimleri ve kendisinden türeyen diğer terimleri göstermektir. Bir terimin aikido bağlamında hangi anlamda kullanıldığı ekolden ekole, dojodan dojoya farklılık gösterebileceği için terimlerin işaret ettiği aikido tekniklerini tarif etmekten ve kavramlarla ilgili tekniksel detaylardan bilhassa kaçınılmıştır.

Japoncada çok sayıda eşsesli kelime bulunduğu için eşsesli maddebaşları köşeli parantez ile numaralandırılmıştır (örn: ai[1], ai[2], ai[3], shin[1], shin[2]). Başka kelimelerle eşsesli olduğu halde bazı kelimelerin numaralandırılmaması, o kelimenin sözlük bünyesinde sadece 1 veya birkaç terimde geçiyor olmasından ötürüdür. Örneğin kiba dachi (騎馬立ち) terimindeki ki (騎) ve kiza (跪座) terimindeki ki (跪) kelimeleri sözlükte sadece birer kez geçmektedirler. Fakat chi[1], dō[2], ken[3] gibi sözlükte sadece 1 kez geçen bazı eşsesli kelimeler yine de numaralandırılmıştır. Terim bir önek ise sağında artı işaretiyle (örn: fu+, yū+), sonek ise solunda bir tireyle (örn: –sha, –gi[1]) gösterilmiştir. Sözlükte açıklanmış terimlerle oluşturulan uzun terimler, anlamları kolaylıkla anlaşılabilir olduğu takdirde sözlüğe alınmamıştır. Örneğin kote, kaeshi, shomen, uchi ve omote terimleri ayrı ayrı açıklandığı için shomen uchi kote gaeshi, shomen uchi kote gaeshi omote, ai hanmi kote gaeshi, chūdan tsuki kote gaeshi gibi kombinasyonlara sözlükte yer verilmemiştir. Taksim işareti ile verilen 2’li maddebaşları, aikido terminolojisinde birden fazla Çince okunuşu olan kelimeleri gösterir. Örneğin “gitme, icra etme, sıra” anlamındaki 行 kanjisinin 2 farklı Çince okunuşu vardır; gyō ve kō. Gyō okunuşu shugyō[1] teriminde, kō okunuşu ise shikkō teriminde karşımıza çıkar.

2) Kanji
Sözlükteki kanji terimler hakkında şuna dikkat edilmelidir; bir terim, furigana barındırıp barındırmamasına göre farklı şekillerde yazılabilir. Örneğin irimi nage kelimesi 入身投げ veya 入り身投げ olarak yazılabilir, aradaki fark ikincisinde り hiraganasının bir furigana olarak bulunması, yani sonrasına geldiği kanjinin nasıl okunduğunu belirtmesidir. Bu durumun birçok terim için söz konusu olması sebebiyle terim aramalarında hem furiganalı versiyonun hem de furiganasız versiyonun göz önünde bulundurulması tavsiye olunur. Japoncada ve Çincede bazı kanjiler bir basitleşme sürecinden geçmiştir ve yazımlarında değişiklik olmuştur. Bazı kanjiler hem geleneksel haliyle hem de basitleştirilmiş haliyle sözlükte görülebilmektedir. Örneğin “yaşam enerjisi” anlamındaki ki kelimesi geleneksel kanjisi (氣) ile Aikidō Maki No Ichi teriminde, basitleştirilmiş kanjisi (気) ile diğer terimlerde görülebilir. Kanji yazımlarda boşluk kullanılmamıştır (şahıs isimleri hariç).

3) Hiragana
Bir kanjinin nasıl telaffuz edileceği çoğu durumda kanjiye bakmakla anlaşılamayacağı için hiragana son derece önemlidir. Kanjiler birer ideogramdırlar, yani bir harfi veya heceyi değil bir kelimeyi temsil ederler. Hiraganalar ise heceleri temsil ederler ve bu sebeple herhangi bir okunuş karmaşasına sebep olmadan okunabilirler. ATS’deki tüm maddebaşlarının kanjileri ve hiraganaları sol sütunda maddebaşının altında verilmiştir. Hiragana yazımda boşluk kullanılmamıştır. Hiragananın hemen solunda bulunan Ç ve J harfleri, sırayla her bir kanjinin nasıl okunduğunu belirtir. Ç harfi kanjinin Çin okunuşuyla (onyomi) okunduğunu, J harfiyse kanjinin Japon okunuşuyla (kunyomi) okunduğunu gösterir. Japoncada edatların ve partikellerin kanjisi genelde yoktur ve bu sebeple hiragana ile yazılırlar. Japoncaya Batı dillerinden gelmiş kelimeler genelde katakana ile yazılır ve sözlükte bunun tek örneği, son madde olan zubon terimidir.

4) Açıklama
– Japonca terimde bir fiil olduğunda, fiil infinitif formda ise Türkçeye sonu –mek/-mak ile çevirilmiştir. Örn: 入れる (ireru) “sokmak”
– Japonca terimde isimleşmiş bir fiil varsa Türkçeye sonu –me/-ma veya –ış/-iş/-uş/-üş ile çevirilmiştir. örn; kaesu ➞ döndürmek, çevirmek; kaeshi ➞ döndürme, çevirme; utsu ➞ vurmak, uchi[1] ➞ vurma, vuruş
– Açıklama kısmında yer yer literal çeviriye başvurulmuştur. Bunun sebebi Japonca terimi oluşturan kelimeleri ve o terimin mecazsız anlamını Türkçede açıkça yansıtmaktır.

5) Not
Not kısmında terimler ve terimlerin ifade ettiği kavramlar hakkında dilsel, tarihsel notlar, uyarılar ve bazen referanslar verilmiştir.

6) İlgili Terimler
İlgili Terimler kısmında, söz konusu terim ile zıt anlamlı, eş anlamlı, yakın anlamlı kelimeler gösterilmiştir. Maddebaşı terimin kanjisinin başka okunuşu varsa ve bu okunuş maddebaşı olarak ATS’de bulunuyorsa İlgili Terimler kısmında gösterilmiştir. Örneğin Çince okunuşu shin olan “vücut” anlamındaki 身 kanjisinin Japonca okunuşu mi’dir, bu sebeple shin[4] maddesinde İlgili Terim kısmında mi[1] görülebilir, aynısı tersi için de geçerlidir.

7) Referans
Referans kısmında verilen matbu kitap, çevrimiçi kitap, makale ve videolar ile hem sözlüğün hazırlanması aşamasında başvurulan bazı kaynaklar gösterilmiş hem de ileri okuma veya araştırma yapmak isteyenlere öneriler sunulmuştur. ATS her ne kadar 2 dilli bir sözlük olsa da Türkçe kaynaklar/okuma önerileri öncelikli tutulmuş ve Referans kısmında verilmiştir. Referans gösterilebilecek Türkçe malzemenin olmadığı durumlarda İngilizce referanslar verilmiştir. (not: Google Books linklerinde ilk tıklamada kitap sayfasının görüntülenememesi durumunda tarayıcı sayfasını yenileyiniz.)

8) Türeyen Terimler
Türeyen Kelimeler kısmında maddebaşı terimin kullanılmasıyla oluşturulan terimler gösterilmiştir. Bu kısımdaki terimler bileşik kelime veya tamlamadır ve bu sebeple dilsel açıdan “türeyen” ifadesi isabetli bir ifade değildir. Fakat sütunun darlığı sebebiyle başlığı olabildiğince kısa tutmak gerektiğinden “türeyen kelimeler” ifadesine başvurmak zorunda kalınmıştır. Maddebaşı terimle kurulmuş terim sayısının fazla olduğu durumlarda terimlerin bir kısmı listelenmiş, bir kısmı diğer ilgili maddelerdeki listelerde gösterilmiştir. Örneğin ai[1] terimini barındırınan aiki, kiai, aite, gibi terim ai[1] maddesinde, fakat aikibudō, aikijō, aikijū, aikidō[1], aiki–jūjutsu gibi terimler aiki maddesinde; aikidōka, aikidō ichiro, enbu no aikidō gibi maddeler ise aikidō[1] maddesinde listelenmiştir.

aikidō[1] maddesi

Japon Ortografisi Hakkında Bazı Temel Kavramlar

Japon ortografisine dair kavramlar hakkında daha fazla bilgi için şuraya bakınız; Hiragana ve Katakana’nın Kanjilerden Evrimi ve Japon Ortografisi ile İlgili Bazı Kavramlar ve Terimler (hazırlayan: Ümit Duran, 2021)

kanji: Japonların MS 5. asırda Çinden aldığı yazı sistemine ve bu sistemdeki karakterlere denir. Kanjiler hece veya harfleri değil kelimeleri temsil ederler. Bir kanjinin hangi kelimeyi temsil ettiği ve nasıl okunacağı kanjiye bakmakla anlaşılamaz, bu sebeple ezber gerektirir. Japoncaya Çinceden birçok kanji geçmiştir ve kanjiler hem Çinceden gelen kelimeleri hem Japonca kelimeleri temsil ederler. Kanjiler birden fazla kelimeyi temsil ettiği için birden fazla okunuşa sahiptirler. Kanjinin hangi kelimeyi temsil ettiğini, okuyan kişinin hangi kelimeyi telaffuz etmesi gerektiğini belli etmede furigana yardımcı olmaktadır. Örneğin 座 kanjisi Japonca okunuşla (kunyomi) suwari, Çince okunuşla (onyomi) za diye okunabilir ki ikisi de “oturma, oturum, oturma yeri” anlamındadır. Aynı kanjiye bir furigana olarak ri りhiraganasının eklenmesi onun “suwari” diye okunması gerektiğini gösterir ve belirsizlik ortadan kalkar. Çince tek hece temelli (İng. monosyllabic) bir dil olduğu için çoğu kanjinin Çince okunuşu tek heceli bir kelimedir.

hiragana – katakana: Kanjiden evrilen Japon yazı sistemleri olan hiragana ve katakana hece temelli sistemlerdir. Kanjilerin aksine hiragana ve katakana sembolleri anlamları temsil etmezler, sadece ses değerleri vardır ve bu sebeple bir alfabe gibi fonetik olarak okunabilirler. Katakana genel olarak Japoncaya Batı dillerinden alınmış kelimeleri yazmada kullanılır.

onyomi – kunyomi: Onyomi, kanjinin Çince bir kelime telaffuz edecek şekilde, kunyomi ise Japonca bir kelimeyi telaffuz edecek şekilde okunmasıdır. Örneğin, Japoncada “kılıç” (刀) anlamındaki özgün kelime katana’dır ve aynı anlamdaki tō kelimesi de Çinceden alınmıştır. 刀 kanjisi katana ve tō olmak üzere 2 şekilde okunabilir. Tō okunuşu onyomi, yani Çin okunuşu, katana okunuşu ise kunyomi, yani Japon okunuşudur. Bir kanjinin birden fazla onyomi ve kunyomi okunuşu olabildiği gibi onyomi veya kunyomi okunuşu olmayan kanjiler de vardır.

furigana: Japonca okunacak kanjinin sonuna eklenen ve eklendiği Japonca kelimenin çekimini gösteren hiragana sembolleri. Örneğin Japoncada 回り ifadesi mawari, 回し ifadesi ise mawashi okunur. Burada 回 kanjisi fiil gövdesi olan mawa, り ve し hiraganaları ise çekim/yapım ekleri olan –ri ve –shi eklerini göstermektedir.

rōmaji: Japoncanın Latin harfleri ile yazılmasıdır. ATS’de romanizasyonda uzun ünlüler makron işaretiyle (◌̄) gösterilmiştir. /b/ ve /p/ gibi dudak ünsüzlerinden önce gelen /n/ ünsüzü, telaffuzda bazen asilime olup /m/ ünsüzüne dönüşür (örn: sen + pai ➜ sempai, hon + bu ➜ hombu, en + bu ➜ embu). Fakat ATS’de telaffuz değil imla esas alındığı için asimile olmamış halleri esas alınmıştır (örn: senpai, honbu, enbu). Rōmajide ch harf ikilisi /t͡ʃ/ sesini, sh ikilisi /ʃ/ sesini, j harfi /d͡ʒ/ sesini gösterir (Japoncada /ʒ/ ünsüzü yoktur). bkz. IPA okunuşları

rendaku: Japoncada kelime birleşmesi durumunda ikinci kelimenin ilk ünsüzü ötümsüz ise, belli şartlar dahilinde, ötümlüleşir (k ➜ g, s/ts ➜ z, t ➜ d, h/f ➜ b/p, sh ➜ j). Örn; te + katana = tegatana, waki + sashi = wakizashi, han + tachi = handachi, su + furi = suburi, hagai + shime = hagaijime. Tamamen Çince kelimelerden oluşan bileşik kelimelerde ve bazı özel durumlarda rendaku gerçekleşmez.

sokuon: Japonca “tsu” hecesini gösteren hiragananın (つ) küçük formuna (っ) sokuon denir. Küçük tsu (っ), kendisinden sonra gelen ünsüzün çift okunduğunu gösterir. Bu durum iki şekilde gerçekleşir;
1) Bazı bileşik kelimelerde ilk kelimenin son ünlüsünün düşüp 2 kelimenin sessiz harflerinin yanyana geldiğini gösterir. Örneğin; ichi + kyō = ichikyō ➜ ikkyō, roku + hō = rokuhō ➜ roppō. Bu kelimelerde ilk kelimenin son ünsüzü ikinci kelimenin ilk ünsüzüne benzeşir (asimile olur).
2) Bazı bileşik kelimelerde ikinci kelimenin ilk sessizi çift okunur (ve romajide çift yazılır). Örneğin; ga’ + shuku = gashuku ➜ gasshuku, ji’ + te = jite ➜ jitte. İkinci kelime t harfiyle başlıyorsa önüne t harfi (örn: jitte), s, sh harfleriyle başlıyorsa önüne s harfi eklenir (örn: massugu, gasshuku). Örnekler arasında verilen ga‘, ji‘ ve bazı diğer kelimelerin romajide kesme işaretiyle yazılması, bu kelimelerin gırtlak kapantısı (İng. glottal stop) ile bitmesi sebebiyledir, ki kendilerine bitişen kelimenin ilk sessizini çiftleyen dil olayı budur (Romajide kelime içi kesme işaretinin kullanılması hakkında goshin’yō no te maddesinin notuna bakınız).